Kijk naar basisrisicofactoren

Een RI&E kan gezien worden als een lijst met mankementen: een symptomenlijst. Wanneer deze ook als zodanig wordt gebracht en bijgevolg zo wordt gezien, ontstaat het risico dat er dan ook alleen aan symptoombestrijding wordt gedaan. Maar dat is niet zo’n efficiënte aanpak, eigenlijk is het dweilen met de kraan open. Het management kan door zo’n symptomenlijstje immers in de verleiding komen dan ook alleen maar dat mankementenlijstje af te werken. Fundamentele oorzaken waardoor die risico’s/mankementen zijn ontstaan, zijn niet beschreven. Het gevolg is dat er steeds weer opnieuw risico’s bij komen: ‘de kraan blijft lekken’. Voor het management is zo’n symptoomaanpak veelal veel gemakkelijker dan het nemen van meer structurele maatregelen. Maar echt effectief is dit niet.

Vergelijkbaar met ongevalsonderzoek

In de betere RI&E’s worden ook de achterliggende factoren - ook wel genoemd basisrisicofactoren (BRF’s) - beschreven. De fundamentele vraag daarbij is: ‘waardoor zijn de geconstateerde risico’s op de werkplek ontstaan?’ 

Een betere RI&E geeft adviezen om te komen tot aanpak van fundamentele oorzaken. In die zin zijn goede RI&E’s vergelijkbaar met goede ongevalsonderzoeken. Ook daar gaat het erom meer naar de achterliggende oorzaken te kijken en deze weg te nemen in plaats van te blijven steken bij de directe aanleidingen van de ongevallen. 

Met het benoemen van structurele factoren in de RI&E hoeft het ook niet erg te zijn dat niet alle concreet onveilige situaties in een bedrijf zijn gezien. Door het aanpakken van de structurele oorzaken worden immers ook niet-waargenomen situaties opgelost.

Voorbeelden van basisrisicofactoren 

Er zijn verschillende sets basisrisicofactoren (BRF’s) waaruit gekozen kan worden. Een bedrijf kan ook uit de verschillende sets zelf een eigen set samenstellen.

Voorbeelden zijn:

•    Tripod

•    PRISMA ongevallenanalysemethode

•    Storybuilder

•    SDO, de ongevallenanalysemethode Systematisch Diepgaand Onderzoek

•    SOAT, de Systematische Oorzaken Analyse Techniek.

Zo kent de Tripod-ongevallen-analyse methode de volgende BRF’s

• Organisatie (OR) (Engels: Organisation OR). Onduidelijkheden in de organisatiestructuur met betrekking tot bevoegdheden en verantwoordelijkheden. 
• Strijdige doelstellingen (DO) (Incompatible Goals (IG). Productie is belangrijker dan veiligheid.
• Communicatie (CO) (Engels: Communication CO). Onduidelijke of gebrekkige communicatie: de doelgroep is bekend, maar het ‘verzonden bericht’ bereikt deze groep te laat of helemaal niet. 
• Procedures (PR) (Engels: Procedures PR). Het al dan niet voorhanden zijn van concrete, duidelijke en niet te lange richtlijnen, procedures, instructies, handleidingen.
• Training en Opleiding (TR) (Engels: Training TR). Het verstrekken van de juiste training en instructie aan diegenen die dit daadwerkelijk nodig hebben.
• Ontwerp (OW) (Engels: Design DE). De wijze waarop materiaal is ontworpen.
• Materiaal en Middelen (MM) (Engels: Hardware HW). Kwaliteit, conditie, beschikbaarheid en actualiteit versus verwachte levensduur van materialen, gereedschappen en componenten van installaties.
• Onderhoud (OH) (Engels: Maintenance Management MM). De effectiviteit van de onderhoudsstrategie met betrekking tot planning, beschikbaarheid van mensen en middelen en vormen van onderhoud.
• Orde en Netheid (ON) (Engels: Housekeeping HK). Orde en netheid van de werkomgeving.
• Omgevingsfactoren (OM) (Engels: Error Enforcing Conditions EC)). De omstandigheden waaronder mensen werken: fysieke werkomstandigheden (hitte, kou, lawaai, duisternis etc.) en medisch, psychisch en sociaal bepaalde factoren (ziekte, misbruik, verslaving, negatief gedrag, attitudes, sfeer in het bedrijf etc.).
• Beschermingsmiddelen en -methoden (BM) (Engels: Defences DF). Systeemfouten met betrekking tot detectie, waarschuwingsmethoden, herstel, beperking, ontsnapping en evacuatie, evenals het gebruik van beschermingsmiddelen en het voorbereid zijn op noodsituaties. Bedrijfshulpverlening (BHV).

Ook andere basisrisicofactoren zijn denkbaar zoals bijvoorbeeld:

• Beleid en leiderschap. De basis van goede arbozorg is het goed toebedelen van taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden aan de leidinggevenden. Vervolgens goed voorbeeldgedrag van de leidinggevenden en houden van toezicht. 
• Inkoop en selectie: hieronder vallen de aankoop van goederen en de selectie van medewerkers en externe bedrijven. Onveiligheid komt aan de poort het bedrijf binnen: zowel in materialen/machines/stoffen als in mensen. Door bij die toegangswegen in materiaal en mensen goede criteria neer te zetten, kan veel winst geboekt worden in (preventieve) veiligheid.

Een voorbeeld van kijken naar achterliggende oorzaken

Hieronder een voorbeeld van een situatie waarbij gekeken wordt naar de structurele oorzaken van het ontstaan van risico’s. Hiermee wordt beoogd dat bij het herkennen van risico’s men niet op symptoomniveau moet blijven steken, maar moet kijken naar de dieperliggende oorzaken achter de onveilige situatie.

Een onveilige machine: 

Bij een machine wordt geconstateerd dat deze niet is voorzien van een aantal afschermingen en niet CE-gemarkeerd is. Tevens is niet duidelijk of de machine periodiek wordt gekeurd. De betreffende medewerkers zijn van deze aspecten niet op de hoogte. Ook is er geen gebruiksaanwijzing aanwezig bij de machine. Een symptoomaanpak is om specifiek voor deze machine te adviseren de zaak op orde te brengen: de verplichte afschermingen aan te brengen en periodiek deze machine te laten keuren.

Een meer structurele aanpak is om de vraag te stellen hoe deze situatie zo is ontstaan. Vragen zijn dan:

• Hoe kan het dat een niet-CE-gemarkeerde machine in gebruik is zonder dat eerder een risicoanalyse is uitgevoerd?
• Hoe kan het dat er afschermingen ontbreken?
• Hoe kan het dat deze machine niet periodiek wordt gekeurd volgens de daarvoor bedoelde NEN-normen?
• Hoe kunnen de medewerkers zelf zicht krijgen op deze keuringen?
• Zijn de medewerkers voorgelicht over de risico’s van deze machine?
• Hoe worden nieuwe medewerkers aan machines deze machine tewerkgesteld?
• Hoe zit het met de rest van het machinepark?
• Hoe ziet het inkoopbeleid van nieuwe machines en arbeidsmiddelen eruit?
• Wordt daarbij met arbo-aspecten rekening gehouden?

Zo kunnen aan de hand van deze ene machine tal van zaken diepgaander worden bekeken en kunnen oplossingen worden aangereikt die veel breder en meer structureel zijn. 

In dit voorbeeld van de onveilige machine gelden de BRF’s: Inkoop en selectie, Communicatie (CO), Materiaal en Middelen (MM), Onderhoud (OH) en Procedures (PR).

Toegepast op de RI&E kunnen geconstateerde zaken herleid kunnen worden naar de achterliggende grondoorzaken (de BRF’s). Zo wordt het bedrijf een veel betere diagnose aangeboden dan wanneer de RI&E alleen bestaat uit een symptomenlijstje. In dat laatste geval worden aan de hand van het plan van aanpak de symptomen in een bepaalde prioriteitsvolgorde aangepakt en weggewerkt. Maar de grondoorzaken waardoor die symptomen waren ontstaan en weer opnieuw zullen ontstaan blijven ongemoeid. Dus eigenlijk dweilen met de kraan open.   

Beschrijven grondoorzaken werkplekrisico’s

Om de RI&E veel meer waarde te geven en fundamentele verbeteringen aan te reiken, zouden we in de RI&E een beschrijving moeten geven van de achterliggende grondoorzaken van het ontstaan van de risico’s. Dit zou kunnen door na het uitvoeren van de RI&E te bepalen welke de belangrijkste grondoorzaken zijn.  

Dit kan  onderbouwd worden door bij elke in de RI&E gedane constatering te bepalen welke BRF daaraan ten grondslag ligt en dan al die BRF’s te sommeren in een histogram zoals in bijgaand plaatje.

In dit voorbeeld is te zien dat bij 50 werkplekrisico’s de onderliggende oorzaak zit in het ontbreken of niet toereikend zijn van procedures. Bij 24 geconstateerde werkplekrisico’s is de achterliggende oorzaak het ontwerp van machines en installaties, 21 werkplekrisico’s worden veroorzaakt door onvoldoende communicatie, enz. Als die grondoorzaken goed worden aangepakt, verdwijnen die risico’s. 

Dit is een veel fundamentelere aanpak, dan alleen de symptomen wegwerken en de grondoorzaken ongemoeid laten.

De verwachting is dat het beschrijven van de grondoorzaken waardoor de werkplekrisico’s zijn ontstaan, in de nabije toekomst bij het opstellen van de RI&E een wettelijke verplichting gaat worden. Maar ook al wordt het dat niet, loont het de moeite om dat toch te gaan doen.